Ratajski Cyryl, pseud.: Górski, Wartski, Wrzos, Profesor, Celestyn Radwański (1875–1942), prawnik, działacz polityczny i gospodarczy. Ur. 3 III w Zalesiu Wielkim koło Gostynia w rodzinie chłopskiej, był synem Wojciecha i Teofili z Filipowskich.
R. zdał maturę jako wyróżniający się uczeń w Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu (1896); w okresie szkolnym był czynny w Tow. Tomasza Zana. W l. 1896–1900 studiował prawo na uniwersytecie berlińskim. Po odbyciu w r. 1905 praktyki sądowej w Torgau, Naumburgu i Berlinie został wpisany na listę obrońców sądowych i osiadł w Raciborzu, gdzie otworzył kancelarię adwokacką. Zaangażował się w obronę polskości na Śląsku Opolskim. Związał się z Polskim Tow. Demokratycznym (PTD). Integrował środowiska polonijne, występował na wiecach, działał w polskich komitetach wyborczych, brał udział w ustalaniu list Polaków, kandydatów na posłów do parlamentu Rzeszy z terenów Śląska. W r. 1909 wszedł wraz z Wojciechem Korfantym do Rady Głównej PTD. W r. 1911 przeniósł się wraz z żoną i synem do Poznania, gdzie jako współwłaściciel zaczął kierować fabryką nawozów fosforowych swego zmarłego teścia Romana Maya (zob.). Otworzył też kancelarię adwokacką w Poznaniu przy pl. Wilhelma.
R. był zapalonym turystą. W okresie pobytu w Raciborzu kupił parcelę na górze Rapiczce (1909) i dał tym początek budowie pierwszego polskiego schroniska w Beskidach. W r. 1910 został wybrany na prezesa założonego przez siebie Polskiego Tow. Turystycznego «Beskid» w Raciborzu i Cieszynie. Po przyjeździe do Poznania wiele czasu i niemałe środki przeznaczył na propagowanie krajoznawstwa. Wespół z Bernardem Chrzanowskim powołał do życia (17 VI 1913) Tow. Turystyczne w Poznaniu ze statutowym obszarem działania na Poznańskie, Pomorze, Śląsk, Warmię i Mazury. Poczynania ówczesne w dziedzinie krajoznawstwa były zresztą związane z akcją polityczną, m. in. z propagowaniem mniej znanych regionów Polski. Również z inspiracji R-ego utworzono w obrębie Tow. Turystycznego sekcję miłośników miasta Poznania (26 V 1914), która w niepodległej Polsce przekształciła się w Tow. Miłośników Miasta Poznania (14 XII 1922). Ok. r. 1916 wstąpił R. do Ligi Narodowej. W listopadzie 1918, w czasie formowania się struktury Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (NRL), R. objął kierownictwo Wydziału Przemysłowo-Handlowego Komisariatu. W marcu 1919 z ramienia tego Komisariatu został delegowany do Paryża, celem złożenia Komitetowi Narodowemu Polskiemu sprawozdania z rozwoju wydarzeń na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Od 19 VII 1919 był zastępcą komisarza i szefem Wydziału Politycznego NRL w Poznaniu. W pierwszych latach niepodległości dużo uwagi poświęcił R. rozwojowi nauki w Poznaniu, w tym Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (PTPN), którego członkiem był już przed wojną, w l. 1918–20 generalnym sekretarzem, a następnie (do r. 1937) podskarbim zarządu PTPN; w r. 1925 otrzymał godność honorowego członka PTPN. Był żarliwym orędownikiem założenia uniwersytetu. W grudniu 1918 na posiedzeniu NRL wystąpił z wnioskiem o otwarcie tej uczelni. Współdziałał z pierwszym jej rektorem prof. Heliodorem Święcickim. Wspierał finansowo powstający uniwersytet i wzbogacał jego biblioteczne zbiory.
W kwietniu 1922 działacze endeccy mający większość w Radzie Miejskiej zaproponowali kandydaturę R-ego na prezydenta miasta. R. został wybrany i urzędowanie objął 27 IV t. r. Gdy na początku listopada 1924 premier Władysław Grabski zaproponował mu tekę ministra spraw wewnętrznych, R. wziął urlop z funkcji prezydenckich i od 17 XI 1924 do 15 VI 1925 był ministrem spraw wewnętrznych. Po otrzymaniu dymisji powrócił do pracy na stanowisku prezydenta Poznania. Był rzutkim i utalentowanym organizatorem życia gospodarczego miasta, dalekowzrocznym w planach, wytrwałym w osiąganiu celów. Mimo ogólnych trudności finansowych i szczupłej bazy wyjściowej, umiał skierować wysiłki przemysłu, rzemiosła i administracji w kierunku rozbudowy i modernizacji miasta, na ożywienie rynku i rozwój nauki i kultury. Inicjował, projektował i zapalał swym optymizmem. Cieszył się zaufaniem szerokich kręgów ziemiaństwa, burżuazji i drobnomieszczaństwa Poznania. Zdobył sobie w społeczeństwie autorytet i popularność. Za jego prezydentury Poznań powiększył się dwukrotnie. W r. 1925 przyłączono doń okoliczne gminy: Dębiec, Główną, Komandorię, Naramowice, Rataje, Starołękę, Sołacz, Winiary i Golęcin. Usunięto pruskie obwarowania i pomniki. Unowocześniono ulice i ciągi komunikacyjne. Przebudowano plac Wolności. Zbudowano wodociągi, elektrownię, spalarnię śmieci i gazownię. Wzniesiono most na Warcie im. Bolesława Chrobrego (1925) i dwa mosty kolejowe. Rozbudowano sieć tramwajową i port rzeczny. Powstał stadion, szpitale, przytułki, schroniska, łaźnie miejskie, sierocińce i in. Założono w mieście parki. Otwarto palmiarnię (1926), ogród botaniczny (1925). W r. 1927 uruchomiono radiostację. W krótkim czasie stał się Poznań nowoczesną aglomeracją. Wielkie zasługi położył R. w zorganizowaniu wespół ze Stanisławem Wachowiakiem Powszechnej Wystawy Krajowej (19 V – 30 IX 1929), która miała światowy rozgłos. Przy tej okazji Poznań poważnie zyskał w gospodarce komunalnej; powstały nowe ulice, place, budynki, hotele, pomniki, Dworzec Zachodni, Dom Akademicki, hotel «Polonia», gmach Wyższej Szkoły Handlowej i in., nastąpiło dalsze poszerzenie sieci tramwajowej.
Był też R. mocno zaangażowany w życiu gospodarczym. Prócz zarządzania współnależącą do niego firmą R. Maya pełnił w l. 1922–34 funkcję prezesa rad nadzorczych: Poznańskiej Kolei Elektrycznej, Komunalnego Banku Kredytowego oraz Zachodnio-Polskiego Tow. Kredytu Miejskiego. Poza tym był przewodniczącym (1926) Komitetu Organizacyjnego Radia Poznańskiego, a następnie kuratorem «Radia Poznańskiego» (1926–39), prezesem Rady Administracyjnej «Żeglugi Polskiej», Kuratorium Fundacji «Nauka i Praca», a nadto członkiem międzynarodowych organizacji samorządowych. Wystąpienia publiczne R-ego budziły zaciekawienie; mówił pięknie, z oratorską swadą. Drukiem zostały wydane jego Mowy. 1922–1928 (P. 1929) i Mowy 1929–1933 (P. 1934).
W r. 1933 R. przeżył regres zaufania dla swej działalności, którego głównym źródłem stało się 70-milionowe zadłużenie miasta spowodowane wystawą. Widoczne było również, że R. nie potrafi opanować w Poznaniu dotkliwych przejawów kryzysu gospodarczego, bezrobocia i głodu mieszkaniowego. Niechęć do niego zaczęły ostro wyrażać także kręgi młodych w Stronnictwie Narodowym. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) odmówiło aprobaty na dalsze sprawowanie przezeń funkcji. R. złożył urząd prezydenta (26 IV 1934) na krótko. Władze centralne nie zatwierdziły wyboru jego następcy i w związku z tym Rada Miejska wybrała R-ego ponownie na prezydenta (26 VI 1934). Wybór ten nie został jednak zaakceptowany przez MSW i dn. 1 X 1934 R. musiał ustąpić. Otrzymał wówczas godność obywatela honorowego Poznania i medal pamiątkowy.
W l. 1934–9 R. prowadził ruchliwą działalność w kręgu centrowej opozycji antyrządowej zwanej Frontem Morges; utrzymywał bliskie kontakty z czołowymi osobistościami politycznymi, m. in. z Wojciechem Korfantym, Władysławem Sikorskim, Wincentym Witosem. Wstąpił do nowo powstałego (10 X 1937) Stronnictwa Pracy (SP), został wybrany 15 V 1938 na prezesa Zarządu Wojewódzkiego SP w Poznaniu. Jesienią 1937 znajdował się w składzie delegacji, która udała się do prezydenta Ignacego Mościckiego z protestem przeciwko rządowym represjom za udział w strajku chłopskim w sierpniu 1937 oraz z żądaniami dokonania szerszych demokratycznych zmian politycznych w kraju. Dn. 30 III 1939 był członkiem opozycyjnej delegacji, w skład której wchodzili wybitni uczeni i działacze polityczni (Franciszek Bujak, Stanisław Estreicher, Stanisław Grabski, Stefan Glaser, Zygmunt Lasocki, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Pigoń), która przedłożyła prezydentowi Mościckiemu postulaty związane z zagrożeniem wewnętrznym i zewnętrznym Polski.
Po wybuchu drugiej wojny światowej i opuszczeniu Poznania przez władze objął R. 5 IX 1939 na życzenie delegacji obywatelskiej urząd komisarycznego prezydenta miasta, wezwał mieszkańców do zachowania spokoju, ostrzegł ludność przed wystąpieniami przeciwko wkraczającym wojskom niemieckim oraz wydał liczne decyzje normalizujące życie w mieście. Dn. 12 IX 1939 przekazał w Ratuszu władzę nad miastem dowództwu oddziałów Wehrmachtu. Niemiecki dowódca poznańskiego okręgu wojskowego Alfred von Vollard-Bockelberg zażądał od R-ego wyznaczenia zakładników; R. odmówił zgłaszając w zamian siebie. Dn. 14 IX 1939 opuścił Poznań i osiadł w Puszczykowie. Na początku 1940 r. został wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Początkowo przebywał w Kieleckiem. Jesienią 1940 przeniósł się do Warszawy, gdzie pod przybranym nazwiskiem Celestyna Radwańskiego przeszedł do konspiracji. Dekretem premiera W. Sikorskiego z dn. 3 XII 1940 został mianowany głównym delegatem rządu RP na Generalne Gubernatorstwo z siedzibą w Warszawie. Dn. 14 XII t. r. objął urząd delegata. Jego nominacja wywołała protest socjalistów (WRN-Wolność, Równość, Niepodległość) i Stronnictwa Ludowego (SL). Oba te stronnictwa wysuwały na delegata rządu Jana Piekałkiewicza, zaś R-ego jedynie na drugiego zastępcę delegata. Zarzucano R-emu m. in., że nie reprezentuje żadnego kierunku społeczno-politycznego. Chodziło też o to, że wbrew postulatom SL nominacja ta utrwalała podział kraju na trzy delegatury. Wreszcie zastrzeżenia budziła sama osoba R-ego, że ze względu na wiek (65 lat) nie jest zdolny do zrozumienia przeobrażeń społecznych (uznawano jednocześnie jego prawość i patriotyzm).
Na stanowisku delegata R. dał początek polskiej podziemnej administracji cywilnej, organizując departamenty w zakresie spraw wewnętrznych, informacji i prasy, tajnej oświaty i kultury, opieki społecznej, sprawiedliwości, skarbu, przemysłu i handlu, samorządu terytorialnego i in. Doprowadził do regularnej publikacji rządowego organu prasowego na kraj pn. „Rzeczpospolita Polska” (1 numer ukazał się 15 III 1941). Uporządkował profile tematyczne rządowej prasy konspiracyjnej. Utrzymywał łączność kraju z rządem, systematycznie i obszernie informował władze emigracyjne o sytuacji w kraju, słał do Londynu kurierów, niezliczone ilości depesz, sprawozdań, opinii, ekspertyz obrazujących stan okupowanej Polski i działalność «państwa podziemnego». Usuwał z podziemia, zgodnie z zaleceniami gen. Sikorskiego, działaczy sanacyjnych i przeciwstawiał się tendencjom opanowania Delegatury przez poszczególne stronnictwa. Był przeciwnikiem niezależności wojska w konspiracji i dążył do podporządkowania Delegaturze rozbudowanego aparatu wojskowego Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Pod względem politycznym reprezentował stanowisko SP. Po zawarciu umowy polsko-radzieckiej 30 VII 1941 depeszował do ambasadora Stanisława Kota: «Uważam układ polsko-rosyjski bez żadnych zastrzeżeń za bardzo poważny dla Narodu Polskiego. Sądzę, że w przyszłych dziejach polskich zaważy on, jako akt mądry i dalekowzroczny». W rezultacie upartych dążeń stronnictw (przede wszystkim SL a także WRN) do zmiany delegata, premier Sikorski udzielił 5 VIII 1924 R-emu dymisji. Następca J. Piekałkiewicz przejął urząd od R-ego 17 IX t. r., już jako główny delegat rządu na całą Polskę. Wkrótce potem 19 X 1942, R. zmarł w Warszawie, pochowany został (pod nazwiskiem Celestyna Radwańskiego) na cmentarzu Powązkowskim. Dn. 3 IX 1963 ekshumowane szczątki złożono na cmentarzu zasłużonych na Wzgórzu Św. Wojciecha w Poznaniu. R. był odznaczony Orderem Polonia Restituta I i II kl., francuską Legią Honorową III kl., czeskim orderem Białego Lwa, orderem Virtuti Militari V kl. (nadanym przez gen. W. Sikorskiego).
R. był żonaty (od r. 1908) ze Stanisławą May, z którą miał dwóch synów: Ziemowita (1908–1985), inżyniera elektryka, pracownika Instytutu Technicznego Lotnictwa w Warszawie, podczas wojny i po jej zakończeniu pracownika kilku przedsiębiorstw przemysłu lotniczego w Anglii i w USA, wynalazcę i publicystę technicznego, i Kordiana (1912–1944), który zginął w powstaniu warszawskim.
Pamięć R-ego uczczono w Warszawie tablicą pamiątkową na frontonie domu, w którym żył i zmarł przy ul. Filtrowej 7 (odsłoniętą w listopadzie 1982) oraz w Poznaniu ulicą jego imienia i tablicą pamiątkową na froncie willi, w której mieszkał, przy ul. Chopina 3.
Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit. (fot. na s. 45); W. Enc. Powsz. (PWN); Album sterników państwa pol., s. 148, 149 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; PSB (Jan Piekałkiewicz); Who’s who in Central and East Europe 1933/4, Zurich 1935; toż, 1935/6, Zurich 1937; Wpol. Słown. Biogr.; – Bujak W., Zarys działalności Stronnictwa Pracy w latach 1937–1938. Cz. 1 „Zesz. Nauk. Akad. Górn.-Hutn.”, Nr 271: Zagadnienia Społ. Polit. Z. 31: 1971 s. 89; Cmentarz zasłużonych na Wzgórzu Św. Wojciecha w Poznaniu, P. 1981; Dołęga-Modrzewski S., Polskie państwo podziemne, Londyn 1959; Duraczyński E., Kontrowersje i konflikty 1939–1941, W. 1977; tenże, Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego, W. 1979; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej (fot.); Gruszka J., Polski ośrodek narodowy w Raciborzu, Wr. 1970 s. 134–8, 142–3, 149 (fot. zbiorowa po s. 152); Kołodziejczyk A., Cyryl Ratajski. 1875–1942, P. 1986; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga pamiątkowa miasta Poznania, P. 1929 (fot.); Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, W. 1970 I; Majchrowski M., Stronnictwo Pracy. Działalność polityczna i koncepcje programowe. 1937–1945, Kr. 1979 s. 58, 60; Nawrocki S., Poznań w pierwszych dniach wojny, „Przegl. Zachodni” 1972 nr 1; Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, P. 1930 I (fot. po s. 64); Serwański E., Wrzesień 1939 w Wielkopolsce, P. 1966; Szarota T., Stefan Rowecki „Grot”, W. 1983; Szymankiewicz Z., Poznań we wrześniu 1939, P. 1985 (fot); Terej J. J., Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Wyd. 2, W. 1979; Trzeciakowski L., Cyryl Ratajski, „Tyg. Zachodni” 1960 nr 6; Wojtas A., Działalność polityczna ludowców w okresie drugiej wojny światowej, W. 1979 I; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1974 III, IV; Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Londyn 1970–8 I–II; Bór-Komorowski T., Armia Podziemna, Londyn 1951; Korboński S., Polskie państwo podziemne, Paryż 1975; Kulski J., Z minionych lat życia 1892–1945, W. 1982; Michalewski J., Relacja, „Zesz. Hist.” Z. 26: 1973 s. 57–115; Popiel K., Na mogiłach przyjaciół, London 1966; Reiterowa A., „Pan profesor”. Wspomnienia z lat 1941–1942 o Cyrylu Ratajskim (fragment pamiętnika), „Więź” 1965 nr 2; Rocznik informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce, W. 1929 nr 76, 398, 489; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1938 nr 167, 5018, 14157; Wachowiak S., Czasy, które przeżyłem. Wspomnienia z lat 1890–1939, W. 1983; Zaremba Z., Wojna i Konspiracja, Londyn 1957; – „Stolica” 1983 nr 5 (fot. tablicy); – Relacje i materiały Ignacego Kaczmarka, Zdzisława Hawelskiego, Ziemowita Ratajskiego i Karola Potrzebowskiego.
Marian Olszewski